1821
ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν γνωστή η ύπαρξη αρματολών και κλεφτών (ένοπλες παράνομες ομάδες). Αυτοί αποτελούσαν ένα είδος «άτακτου στρατού» που μάχονταν εκπροσωπώντας το ελληνικό γένος και προσπαθούσαν για την αποκατάσταση της εθνικής φυλής των Ελλήνων.
Τα Φίλια λόγο της γεωγραφικής του θέσης, του πυκνού δάσους, του δύσβατου της περιοχής και την μη ύπαρξη κεντρικών οδικών αρτηριών ήταν το ιδανικό μέρος για την προφύλαξη και διατήρηση αυτών των ομάδων. Αποτελούσε κρησφύγετο, χώρο ανεφοδιασμού αλλά και χώρο εύρεσης και στρατολόγησης νέων. Σε αυτόν τον στρατό είχαν καταταγεί πολλοί Φιλαίοι, οι οποίοι διετέλεσαν κλέφτες υπό τις διαταγές των Πετμεζαίων και των Κολοκοτρωναίων, που δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί τα ονόματά τους. Στο χωριό έχουν καταφύγει πολλές φορές τόσο ο Κωνσταντίνος Κολοκοτρώνης, πατέρας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, όσο και ο ίδιος. Σε μια από τις επισκέψεις του στο χωριό ο Γέρος του Μοριά βάφτισε τον Θεόδωρο Ρηγόπουλο και μετέπειτα τον όρισε ως γραμματικό του. Η οικογένεια των Κολοκοτρωναίων διατηρούσε μακροχρόνιες και άριστες σχέσεις με την οικογένεια των Ρηγόπουλων.
Όλα τα χρόνια της Τουρκοκρατίας πολλοί αγώνες και μάχες είχαν γίνει. Κυρίως μικρής εμβέλειας και τοπικού χαρακτήρα. Με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, το 1814, φαινόταν πως κάτι πολύ συντονισμένο προετοιμαζόταν. Η εξάπλωση και η διάδοση της Φιλικής Εταιρείας είχε φτάσει όπου υπήρχε αξιόλογος αριθμός Ελλήνων. Στους κόλπους της θα μπορούσαν να ενταχτούν αυτοί που ήταν σημαίνοντα πρόσωπα με ιδιαίτερη μόρφωση και με μεγάλη επιρροή. Στους κόλπους της Εταιρείας είχαν ενταχτεί και οι Φιλαίοι: Αναγνώστης Ρηγόπουλος, Θεόδωρος Σακελλαρίου και ο Νικόλαος Χριστίδης.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Η επανάσταση του 1821 δεν ήταν ένα αιφνίδιο ή τυχαίο γεγονός. Ήταν αποτέλεσμα μεγάλης προσπάθειας διάρκειας ενός αιώνα. Σε αυτόν την προσπάθεια όλο αυτό το καιρό υπήρξαν πολλοί που συντέλεσαν ώστε να στεφτεί με την τελική επιτυχία ο αγώνας όπως: η εκκλησία, η παιδεία, οι αρματολοί και οι κλέφτες, η Φιλική Εταιρεία, η ανάπτυξη του εμπορικού στόλου κ.α.
ΦΙΛΑΙΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ 1821
Κατά την έναρξη της επανάστασης το χωριό ήταν κεφαλοχώρι και αριθμούσε 1000 με 1200 κατοίκους. Όλοι οι άνδρες του χωριού, εκτός τους υπερήλικες και τα μικρά παιδιά, έλαβαν μέρος στον αγώνα για την ελευθερία. Ως εκ τούτου θεωρείται ότι μεγαλύτερος αριθμός ανδρών (από 100 εως 120) από τον επίσημα καταγεγραμμένο αριθμό των 61 ανδρών ήταν που συμμετείχαν στον αγώνα.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Φωτάκο, κατά τη μάχη του Άργους έπεσε ο Φώτιος Καπατζούνης από τα Φίλια. Είναι ο πρώτος καταγεγραμμένος Φιλιώτης νεκρός του αγώνα. Άλλοι Φιλαίοι νεκροί είναι: ο Αναγνώστης Ρηγόπουλος, ο Νικόλαος Παπαγιαννακόπουλος και ο Θανασάκης Αργυρόπουλος - Δουφεξής ή Κωτσιόπουλος.
Από τα επίσημα αρχεία του κράτους, από γραπτές πηγές αλλά και από πιστοποιητικά οπλαρχηγών που διατηρούνται, προκύπτουν τα παρακάτω ονόματα των Φιλαίων αγωνιστών της Επανάστασης του 21.
Κληρικοί
Παπά Νίκος (ιερέας εφημέριος). Δεν είναι επιβεβαιωμένο το επώνυμο γιατί πάντα υπέγραφε με το βαπτιστικό του. Πολέμησε σε πολλές μάχες ως Μπουλουξής (υπαξιωματικός).
Παπά Αντώνης Παπαγιαννακόπουλος (ιερέας εφημέριος). Συμμετείχε στις μάχες των Πατρών, της Τριπόλεως και της Ακράτας ως στρατιώτης.
Παπά Ρήγας Μουζάκης (ιερέας εφημέριος). Ένας εκ των υπερασπιστών του οχυρού της Παναγιάς μετά την πολιορκία των Αιγυπτίων.
Λαϊκοί
Γεώργιος Αργυρόπουλος. Ήταν Μπουλουξής (υπαξιωματικός) και είχε υπό τις διαταγές του 20 στρατιώτες. Έλαβε μέρος στις μάχες των Καλαβρύτων, των Πατρών, του Γηροκομείου, του Σαραβαλίου, της Ακράτας, της Κορίνθου, των Δερβενακίων, της Τριπόλεως, της Ακροκόρινθου και των Αθηνών. Υπηρέτησε τον αγώνα του έθνους και με την τέχνη του οπλοποιού που γνώριζε χωρίς αμοιβή, εξού και το προσωνύμιο Δουφεξής ή Ντουφεξής ή Τουφεξής. Το επώνυμο αυτό διατηρείτε σε πολλαίς περιπτώσεις σε απογόνους του έως και τις μέρες μας. Θυσίασε όλη του την περιουσία για τις ανάγκες της πατρίδος και την συντήρηση των στρατιωτών του.
Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος. Αδελφός του Γ. Αργυρόπουλου. Συμμετείχε και συμπολέμησε ως στρατιώτης με τον αδελφό του σε πολλές μάχες. Στη μάχη των Καλαβρύτων αιχμαλώτισε μια νεαρή ευγενούς καταγωγής Οθωμανή, την μετέφερε στο Φίλια, την βάφτισε Χριστιανή και την παντρεύτηκε.
Θεόδωρος Αναγνώστου. Συμμετείχε ως στρατιώτης στις μάχες των Πατρών και της Ακράτας. Σαν Φιλεϊκη οικογένεια είναι άγνωστη στο χωριό. Όμως η καταγωγή του επιβεβαιώνεται από πολλές γραπτές αναφορές άλλων λόγω αγραμματοσύνης του ιδίου καθώς και από τα κρατικά αρχεία. Δεν έκανε χρήση του επωνύμου του παρά μόνο του ονόματός του, όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλοί την περίοδο εκείνη.
Αδελφοί Θεοδωράκης και Κωνσταντίνος Θόδου. Συμμετείχαν σε μάχες των Πατρών, της Ακράτας, της Τριπόλεως και της Κορίνθου ως στρατιώτες, Σαν Φιλεϊκη οικογένεια είναι άγνωστη στο χωριό. Ενδεχομένως άλλαξαν επώνυμο.
Φώτιος Καπαντζούνης ένας εκ των γενναιοτέρων Φιλαίων αγωνιστών.
Θεόδωρος Κωστόπουλος συμμετείχε στις μάχες των Πατρών, της Ακράτας, της Τριπόλεως.
Γεώργιος Κολιόπουλος. Διατέλεσε ως μπουλουξής με ικανό αριθμό στρατιωτών υπό τις διαταγές του και συμμετείχε σε μάχες όπως των Καλαβρύτων, των Πατρών της Ακράτας κ.α.
Αναγνώστης Μυλωνάς. Γόνος της οικογένειας των Παναγόπουλων. Συμμετείχε σε μάχες των Καλαβρύτων, των Πατρών της Ακράτας, της Στερεάς Ελλάδας, του Μεσολογγίου.
Θεόδωρος Μπάτσιος Συμμετείχε σε μάχες των Πατρών, της Τριπόλεως της Ακράτας.
Αναγνώστης Μίντζιας. Πολέμησε σαν υπαξιωματικός έχοντας 50 στρατιώτες υπό τις διαταγές του. Συμμετείχε σε μάχες του Λεβιδίου, του Γηροκομείου, των Πατρών, στο Τρίκορφο και σε άλλες.
Γεώργιος Οικονόμου. Ήταν αρχηγός ομάδας και συμμετείχε σε μάχες των Καλαβρύτων, των Πατρών της Ακράτας, της Τριπόλεως και καθ όλη τη διάρκεια του αγώνα.
Αναγνώστης, Θεοδόσιος Νικόλαος και Ιωαννης Παπαγιαννακόπουλος. Τέκνα του ιερέα Αντώνιου Παπαγιαννακόπουλου γενναίου αγωνιστή. Εμπνεόμενοι από τον πατέρα τους πολέμησαν με ανδρεία και γενναιότητα.
Ιωάννης ή Γιάννος Παπαρρηγόπουλος γιος του αγωνιστή παπά Ρήγα Μουζάκη. Συμμετείχε σε πολλές μάχες όπως: Πατρών, του Γηροκομείου, της Ακράτας, της Τριπόλεως, της Κορίνθου και άλλες. Ήταν ένας εκ των οποίων υπερασπιστήκαν επιτυχώς το οχυρό της Παναγιάς.
Κωνσταντίνος Πανάγου. Σαν επώνυμο είναι άγνωστο στα Φίλια. Εικάζεται ότι προέρχεται από το επώνυμο των Παναγόπουλων. Συμμετείχε σε μάχες όπως: Πατρών, της Ακράτας, της Τριπόλεως,
Θεόδωρος Ράμμος ή Ράμμας. Συμμετείχε σε μάχες των Πατρών, της Ακράτας, της Τριπόλεως κ.α.
Αναγνώστης Ρηγόπουλος. Ένας εκ των τεσσάρων σημαντικότερων Φιλαίων αγωνιστών. Από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες οικογένειες του χωριού. Συμμετείχε στις μάχες των Καλαβρύτων, του Λεβιδίου και του Άργους όπου και έγινε ιδιαίτερα γνωστός. Ήταν αρχηγός καπετάνιος των Φιλαίων και όχι απλός υπαξιωματικός.
Γεώργιος και Γιαννάκης Ρηγόπουλος. Ήταν τέκνα του Αναγνώστη Ρηγόπουλου. Μετείχαν σε πολλές μάχες από την αρχή της επανάστασης στο σώμα των Φιλαίων με αρχηγούς τον πατέρα τους, τον Θ. Σκελλαριου και τον Ν. Χριστοπούλο. Συμμετείχαν στις μάχες του Σαραβαλιού, των Πατρών, του Γηροκομείου, της Ακράτας, της Κορίνθου και άλλες.
Θεόδωρος Ρηγόπουλος. Τέκνο του Αναγνώστη Ρηγόπουλου και ήταν ο επιφανέστερος των Φιλαίων αγωνιστών. Ήταν βαφτιστήρι του Θ. Κολοκοτρώνη και διατέλεσε σωματοφύλακας και γραμματικός του. Υπήρξε και ως γραμματικός των υιών του Θ. Κολοκοτρωνη του Πάνου και του Γενναίου καθώς και του Νικηταρά. Συμμετείχε σε όλες τις μάχες που έδωσαν οι Κολοκοτρωναίοι όχι μόνο σε γραφικές υπηρεσίες αλλά και δίπλα τους. Υπήρξε φίλος των γραμμάτων και όλη του τη ζωή την αφιέρωσε στο διάβασμα και στη μελέτη αρχαίων συγγραφέων. Με την λήξη του αγώνα ο Καποδίστριας εκτιμώντας το ήθος και την δράση του, του απένειμε τον βαθμό του λοχαγού και τον διόρισε γραμματέα του Γενικού Αρχηγού της Πολιτοφυλακής Πελοποννήσου. Με τον Όθωνα υπηρέτησε και σε άλλες θέσεις. Παραιτήθηκε από τις δημόσιες υπηρεσίες και ακλούθησε την Νομική επιστήμη. Ήταν ο πρώτος Φιλαίος και Καλαβρυτινός επιστήμονας.
Ο Θεόδωρος Σακελλαρίου ήταν από τους σημαντικότερους αγωνιστές του 1821. Αρχικά υπηρέτησε σε στρατιωτικές και πολιτικές υπηρεσίες . Υπήρξε από τους ποιο έμπιστους άνδρες του Ζαΐμη και πάντοτε τον έστελνε σε αποστολές ευαίσθητης και εμπιστευτικής φύσης. Ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος και ευφυής. Διέθεσε σημαντικό μέρος της περιουσίας του για τον αγώνα και την συντήρηση των στρατευμάτων. Έκανε διάφορες δωρεές και έχαιρε μεγάλης αναγνώρισης και υπόληψης. Μετά την απελευθέρωση διορίστηκε επαρχιακός σύμβουλος και στην συνέχεια αστυνόμος από τον Καποδίστρια και ταμίας επί Όθωνος.
Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος. Η πρώτη μάχη που συμμετείχε ήταν των Καλαβρύτων με τον πατέρα του και πλήθος άλλων Φιλαίων. Εκ τότε έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στην Πελοπόννησο κατά του Ιμπραήμ. Για την προσφορά του στον αγώνα του παραχώρησε σημαντική έκταση γης. Είναι ο μόνος Φιλαίος που πείρε αποζημίωση από το κράτος.
Αθανάσιος και Θεόδωρος Σιδέρης. Συμμετείχαν στις μάχες των Πατρών, της Τριπόλεως, της Ακράτας και άλλων. Όπως προκύπτει από γραπτές πηγές τα δυο αδέλφια σε όλες τις μάχες που συμμετείχαν ήταν αχώριστοι και πάντα ο ένας δίπλα στον άλλο.
Δημήτριος Σταθακόπουλος. Πολέμησε σε διάφορες μάχες και αγωνίσθηκε ως στρατιώτης για τη φάλαγγα.
Νικόλαος Σταυρόπουλος. Έλαβε μέρος σε μάχες των Πατρών της Τριπόλεως, της Ακράτας και σε άλλες ως στρατιώτης.
Αναγνώστης Σταυρόπουλος. Είχε το αξίωμα του μπουλουξή και συμμετείχε σε πολλές μάχες.
Κωνσταντινος Τερεντές. Πολέμησε καθ όλη την διάρκεια της επανάστασης σε πολλές μάχες όπως των Πατρών, της Τριπόλεως, της Ακράτας κ.α.
Χαράλαμπος Θεοδ. Φαλίδας. Βεβαιώνεται η συμμετοχή του στις μάχες των Πατρών, της Τριπόλεως και της Ακράτας
Παναγιωτης, Δημητράκης, Γεωργιος, Βασίλειος Φαλίδας. Η συμμετοχή τους σε πολλές μάχες από την αρχή του αγώνα είναι αποδεδειγμένη.
Αναστάσιος και Αθανάσιος Θ. Φαλίδας. Από την συμμετοχή τους σε πολλές μάχες καταταγήκαν στην φάλαγγα των αγωνιστών ως στρατιώτες.
Δημήτριος και Ιωάννης Χριστόπουλος. Συμμετείχαν στις μάχες των Πατρών, του Γηροκομείου, της Ακράτας και άλλων, πάντα ο ένας στο πλάι του άλλου σαν στρατιώτες. Αναγνωριστήκαν και καταταγήκαν στη φάλαγγα ως στρατιώτες.
Νικόλαος Χριστόπουλος ή Χριστίδης. Ένας εκ των τεσσάρων γνωστότερων Φιλαίων αγωνιστών. Σε πολλά έγγραφα τον βρίσκουμε και ως Νικολάος Φιλιώτης. Την εποχή εκείνη κάποιοι αγωνιστές λάμβαναν το όνομα καταγωγής τους Το όνομά του το βρίσκουμε απο την έναρξη του επαναστατικού αγώνα μέχρι και τη λήξη του. Ακλουθούσε διαταγές του Β. Πετμεζά και κατόπιν του Θ. Κολοκοτρώνη. Μέχρι το 1825 ήταν εκατόνταρχος και κατά το ίδιο έτος προήχθη σε χιλίαρχος. Είχε στις διαταγές του 150 Φιλαίους αγωνιστές και άλλους από την ευρύτερη περιοχή, τους οποίους και συντηρούσε με δικά του έξοδα.
Η ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΣΤΟΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟ ΑΓΩΝΑ
Κατά τον Εθνικό - Απελευθερωτικό αγώνα του 1821 η Μονή του Αγίου Αθανασίου προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στο αγωνιζόμενο Έθνος, σε υλική βοήθεια και σε αίμα.
Η Μονή είχε καταστεί κέντρο ανεφοδιασμού των μαχόμενων Ελλήνων, διότι εντός αυτής συγκεντρώνονταν όχι μόνο τα δικά της εφόδια άλλα και τα εφόδια της Κλειτορο-Λευκασίας, μιας Ιδιαίτερα μεγάλης περιοχής, τα οποία αποστέλλονταν για την συντήρηση των στρατοπέδων και των πολεμιστών. Κατά τον Μαρτίου 1822 η Μονή δάνεισε την Πελοποννησιακή Γερουσία το ποσό των 1000 γροσίων για την διεξαγωγή του αγώνα της ελευθερίας. Προσέφερε ακόμη το ποσό των 6000 γροσίων, από την πώληση μετοχίου στην περιοχή των Πατρών, για την αντιμετώπιση των δαπανών του αγώνα. Συν όλων των άλλων η Μονή προσέφερε προς την Κυβέρνηση, διάφορα πολύτιμα σκεύη και άλλα τιμαλφή που είναι δύσκολο να γίνει η αποτίμησή τους. Άξιζε να σημειωθεί πως πριν την έναρξη του Αγώνα η Μονή υπήρξε ιδιαίτερα ακμάζουσα.
Από σωζόμενα έγγραφα, στα γενικά αρχεία του κράτους προκύπτει πως την περίοδο της έναρξη του αγώνα στην Μονή υπήρχαν πάνω από 70 μοναχοί. Όλοι σχεδόν οι μοναχοί πήραν τα όπλα και συμμετείχαν ενεργά στο αγώνα της απελευθέρωσης. Από τα πεδία των μαχών επέστρεψαν μόνο τρεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα στην Μονή την περίοδο μετά την απελευθέρωση να υπάρχουν μόνο 7 μοναχοί στο σύνολό τους. Αυτοί ήταν ο Χρύσανθος Αγριογιαννόπουλος, ο Ιωνάς Σαρμακόπουλος, ο Δαμιανός Χριστόπουλος και ο Χριστόφορος Βασιλόπουλος με καταγωγή από του Φίλια καθώς και ο Πανάρετος Βασιλείου, ο Αμβρόσιος Πανταζιτόπουλος και ο Θεόκλητος Χονδροθανάσης. Ο φόρος τιμής αίματος της μόνης αποτιμάται σε άνω των 63 μοναχών.
